Il rumantsch ord la perspectiva dal parlamentari federal

  • La preschientscha rumantscha sin palancà federal ha ina gronda muntada psicologica per la Rumantschia.

  • Ils/las parlamentari(a)s federal(a)s èn en general fitg favuraivels als Rumantschs ed a la lingua rumantscha.

  • Las intervenziuns da Martin Candinas per rumantsch en il cussegl naziunal èn marginalas, pero sufficientas a ses avis.

  • Ina translaziun simultana per rumantsch – tant a Berna sco er en il cussegl grond dal Grischun – fiss surfatga.

  • La Confederaziun ha ina buna moda e maniera da controllar l’adiever dals meds finanzials che van en il Grischun.

  • Ils deputads e las deputadas a Berna ed en il Grischun èn ambassadur(a)s impurtant(a)s per il linguatg rumantsch.

En l’intervista cun Martin Candinas, fatga en scrit l’avrigl 2020, descriva il cusseglier naziunal grischun tge ch’il rumantsch munta per el persunalmain, co ch’el dovra sia lingua materna (ed autras linguas) en ses mintgadi professiunal e politic e tge muntada ch’il rumantsch ha a Berna. En sias decleraziuns prenda el er posiziun pertutgant las pussaivladads da promoziun da la quarta lingua naziunala en il parlament federal e davart la relaziun tranter Berna ed il chantun Grischun en connex cun il linguatg rumantsch. 

l'emprima giada publitgà en avrel 2020 sin pluriling-gr.ch.

Roman Caviezel

Il rumantsch ord la perspectiva dal parlamentari federal

Intervista cun cussegler naziunal Martin Candinas

Signur Candinas, tge muntada ha il rumantsch per Vus?

Il romontsch ei miu lungatg mumma ed el ha adina fascinau mei. A casa a Rabius havein nus adina discurriu sulettamein romontsch ed jeu haiel propi empriu tudestg en scola naven dalla quarta classa. Aschia ei il lungatg romontsch per mei ina ferma petga e part da mia identitad. Per mei eis ei adina stau clar ch’jeu vegnel in di a discuorer romontsch cun mes affons. Oz van ils buobs ella scola bilingua e mia buoba entscheiva la stad cun la scoletta bilingua romontsch/tudestg a Cuera.

Tge rolla giogan las linguas en Voss mintgadi professiunal?

Per gronda part discuorel jeu en miu mintgadi tudestg. Tier la segirada Helsana, tier il survetsch d’informaziun per il traffic public e tier l’Associaziun dils interprendiders da helicopter discuorel spirontamein tudestg. En mia funcziun politica ha il lungatg romontsch denton ina pulita muntada. Jeu survegnel bia telefons, scrivers e mails ord la Romontschia. Era las medias romontschas contacteschan adina puspei mei. Aschia accumpogna il lungatg romontsch mei era en mia veta professiunala di per di.

Co vegnis Vus percepì sco parlamentari rumantsch a Berna?

Sco parlamentari romontsch han ins segir negin disavantatg a Berna. Per ordinari vegnin nus admirai per nossa cumpetenza linguistica e per nies romontsch, denton era per nies fin sensori per las minoritads e per ils lungatgs naziunals. Jeu haiel mai zuppentau mia derivonza romontscha, mobein empruau da demonstrar tala activamein el mintgadi. Aschia haiel inoltrau numerursas intervenziuns per augmentar la preschientscha dil romontsch el parlament ed a Berna. Da quei ei vegniu priu notizia. Aschia haiel giu grond plascher ch’jeu haiel astgau – avon las elecziuns per il Cussegl federal dil december 2018 – trenar el zuppau cun Viola Amherd e cun Karin Keller-Sutter las duas construcziuns ch’ellas han discurriu per romontsch en lur plaid d’engraziament per la confidonza demussada cun lur elecziun el Cussegl federal.

Tge status ha il rumantsch en il parlament? Vegn el insumma percepì? Quant impurtanta è sia preschientscha sin il palancà federal per la Rumantschia?

Per la Romontschia ei la presenza dil lungatg romontsch sin palancau federal da gronda muntada psicologica. Igl emprem onn a Berna sundel sestentaus che la pagina digitala dil parlament (www.parlament.ch) vegni era translatada per romontsch. Quei giavisch ei vegnius realisaus cuort pli tard. Il secund onn a Berna haiel fundau la gruppa parlamentara Lingua e cultura rumantscha. Varga 70 parlamentaris ein oz commembers da quella gruppa. Quei ei in clar mussament per la gronda attaschadadad dils parlamentaris naziunals per nies lungatg e nossa cultura. Paucas gruppas parlamentaras dumbran oz dapli commembers. Quei ei in bi success. Da cuort haiel reclamau che las tablas da reclama per visitaders dalla casa federala ein mo en quater lungatgs: tudestg, talian, franzos ed engles. Il romontsch maunca. Quei vegn uss midau las proximas jamnas. 

Tgi discurra/chapescha rumantsch en chasa federala?

Romontsch discuoran cusseglier dils stans Stefan Engler, cusseglier naziunal Jon Pult ed jeu. Sandra Locher-Benguerel ei vid emprender romontsch e fa progress. Auters capeschan silpli singuls plaids. Il romontsch ei denton era presents tier ils survetschs dil parlament. Aschia discuora Annina Jegher ch’ei substituta dil secretari dil cussegl naziunal romontsch. Ella ei ton sco adina en sala ed aschia san ins adina puspei dar ina pintga paterlada per romontsch.

Instanzas/posiziuns per rumantsch en il parlament: Datti quai? Avais Vus gia inoltrà ina instanza/prendì posiziun per rumantsch? Tge experientschas avais Vus fatg?

Jeu haiel duas gadas fatg ina damonda ell’ura da damonda per romontsch. Ei mava per damondas davart il diever da lungatgs tier acziuns per la prevenziun da sida e per la prevenziun da nicotin. Omisduas acziuns da prevenziun ein vegnidas lantschadas en tochen 10 lungatgs, denton buc per romontsch. Ina tala negligientscha da nies lungatg romontsch – in lungatg naziunal - vilenta mei adina puspei danovamein. Nus romontschs stuein buc haver tut per romontsch, denton aschispert ch’enzatgei vegn publicau en in ni plirs lungatgs buca naziunals, stuess ei secapir da sesez che nus romontschs havein era dabien ina translaziun.

Avon mintga plaid fetschel il salid per romontsch. Quei ei buca bia, tila denton tuttina adina puspei l’attenziun. Il rest discuorel per tudestg. La finala vi jeu discuorer per ils parlamentaris e buc per la gallaria. Ina ga haiel discurriu romontsch sco plidader dalla delegaziun da survigilonza dalla NEAT. Ei mava per il rapport annual. Renzo Simoni, oriunds da Glion, ch’era staus numerus onns schef dall’AlpTransit Gotthard AG haveva abdicau. Aschia haiel fatg en connex cun il rapport annual dalla delegaziun da survigilonza dalla NEAT la laudaziun per sia lavur per romontsch.

Tge pensais Vus da translaziuns simultanas a Berna en connex cun il rumantsch?

Jeu sundel propi in fervent adherent dil romontsch. Tut ha denton ses cunfins. Sch’ins lai reger il saun giudezi vegnan ins spert alla conclusiun ch’ei drova negina translaziun simultana el cussegl naziunal, sco quei ch’igl ei per ils ulteriurs treis lungatgs naziunals il cass. Oz havein nus ina sligiaziun fetg pragmatica. Sche nus lein far in plaid per romontsch ed inoltrein il text ordavon al survetsch parlamentar, vegn ina translaziun organisada ed ei dat propi ina translaziun simultana. Per plaids ni construcziuns spontanas ei quei denton buca pusseivel. Per dus cussegliers naziunals romontschs sin in diember da 200 fagess denton in pli vast survetsch absolutamein negin senn. Il cussegl dils stans enconuscha dil reminent insumma neginas translaziuns, aschia che quella damonda setschenta gnanc.

Stuess a Voss avis in parlamentari federal da principi er savair in pau rumantsch?

Naturalmein fuss ei bi sche tuts parlamentaris capessen empau romontsch. Ins sa denton mai e pli mai pretender enzatgei aschia. Jeu fetschel denton gronds quitaus per nossa convivenza naziunala cun nos quater lungatgs. Igl engles gudogna pli e pli surmaun e perfin el parlament naziunal discuoran ils emprems parlamentaris engles per secapir in cun l’auter. Cu jeu audel da quei survegnel pial gaglina e vegnel propi vilaus. Nua essan nus? En Svizra havein nus quater lungatgs naziunals e nossa luschezia sin nossa patria duess esser silmeins aschi gronda ch’ella lai buca tier da discuorer engles in cun l’auter. Aschia sundel loschs da saver dir ch’jeu discuorel tuts quater lungatgs naziunals meglier ch’engles. Quei ei ver patriotissem e nuot auter!

Grazia a Voss postulat "discurra la website dal parlament federal uss er rumantsch". Stuess ins interprender dapli per il rumantsch sin il palancà federal? Sche gea, tge fiss per Vus prioritar?

Igl engaschi per il romontsch ei mai a fin. Nus stuein s’engaschar di per di danovamein per il lungatg romontsch a Berna. Cu la pandemia da corona ha entschiet, ein ils emprems placats ed inserats stai publicai mo per tudestg, franzos, talian ed engles. Il romontsch ei ina ga dapli ius cumpleinamein en emblidonza. Avon d’inoltrar mia damonda ell’ura da damonda dil Cussegl naziunal, sch’ils Romontschs seigien buca periclitai dil virus, haiel tarmess quella agl Uffeci federal da sanadad. Immediat ei vegniu la novitad che tala damonda seigi buc necessaria, ins hagi gia dau tut igl uorden en translaziun. Senza quei squetsch fuss ina ga dapli succediu nuot. Il cumbat per il romontsch stuein nus Romontschs menar. Igl ei era nies pensum da restar allerts e sedustar per nies lungatg mumma.

Datti contacts (regulars) cun represchentants d’autras linguas minoritaras? Projects communabels?

Jeu sundel vicepresident dalla gruppa parlamentara “plurilinguitad”. Il settember digl onn vargau havein nus per l’emprema gada declarau el parlament ed ell’administraziun in di dil plurilinguissem L’idea da quei di era che tons parlamentaris sco mo pusseivel discuoran en in auter lungatg naziunal, pia en in lungatg jester. En quei connex haiel constatau che nossas organisaziuns linguisticas ein per part pulit teoreticas. Ins vul far grondas acziuns, emblida denton ils pass ils pli sempels. La damonda cardinala per in parlamentari per in tal di ei sempla: Tgi fa per mei la translaziun? Sche quella damonda ei buc sclarida da rudien, funcziuna ei silpli mo a mesas. Quei duei vegnir migliurau uonn. Nus havein denton era discussiuns tematicas denter ils representants dallas gruppas parlamentaras per ils lungatgs minoritars. Aschia sespruein nus da sustener in l’auter per exempel en connex cun il messadi da cultura 2021-2024. Tal ei per tuts lungatgs minoritars da gronda muntada.

Co valitais Vus sco parlamentari federal la promoziun dal rumantsch en il chantun Grischun? Datti en Voss egls potenzial da meglierar? Duvrassi per exempel ina controlla pli stretga da las finanzas impundidas da la Confederaziun?

En connex cun las pitgiras finanzialas dalla Quotidiana e la midada dall’ANR tier la FMR haiel sentiu dalla Confederaziun in bienton dapli interess ed engaschi che dil cantun. Cun la directura digl Uffeci federal da cultura, Isabelle Chassot, havein nus ina persuna al tgamun cun in fin sensori per ils interess dils lungatgs minoritars. Cun ella haiel giu da gliez temps in stretg contact. Mia interpellaziun cun damondas directas davart las pusseivladads dalla Confederaziun per spindrar nossa gasetta quotidiana ha dau alla Confederaziun la pusseivladad da signalisar gronda bunaveglia, sut la cundiziun ch’il cantun vegni medemamein activs. De facto ha la Confederaziun mess sut squetsch il cantun. Schiglioc havessen nus oz tgunsch negina gasetta quotidiana pli. La Confederaziun ha tenor miu sentiment ina strentga, denton buna moda e maniera da controllar che ses mieds finanzials per il romontsch vegnien impundi bein.

Fissan translaziuns simultanas en il cussegl grond (dumonda Rettich dals 12.02.2019) per Vus ina mesira raschunaivla, per exempel er partenent il rinforzament dal rumantsch?

Jeu haiel smarvegliau buc mal che quell’idea ha cattau tala accoglientscha tier deputadas e deputai. Persunalmein haiel pauca capientscha persuenter e saiel buc metter avon ch’jeu havessel susteniu quellas stentas. El Grischun stuein nus esser capavels da capir in l’auter en nos treis lungatgs cantunals senza haver ina translaziun simultana. Jeu sundel perschuadius che ina tala translaziun vegn cunzun a prender la schliata cunscienzia da quels che san mo in singul lungatg cantunal, denton buc a rinforzar la preschientscha dil talian e romontsch el cussegl grond. Bia pli impurtont ein stentas per ina capientscha minimala dils singuls lungatgs cantunals tier l’entira populaziun. Memia biars han piars la capientscha ch’igl ei immens impurtont ch’igl emprem lungatg jester en scola resti in lungatg cantunal, vul pia dir per las scolas da lungatg tudestg in dils dus lungatgs minoritars talian ni romontsch. Gest en quei connex stuessen nossas deputadas e nos deputai esser ambassadurs. Ambassdurs ston denton ir cun il bien exempel ordavon. Tals duessen pia buc stuer far diever d’ina translaziun simultana!

Per finir, avessas Vus anc ulteriuras ponderaziuns en quest connex, independentamain da las dumondas precedentas?

Il lungatg romontsch viva mo sche nus essan loschs da nies lungatg, fagein diever, dein vinavon el e sche nus essan cun perschuasiun e plascher ambassadurs da quel. Nus Romontschs essan singulars en nossa tiara. Quei astga legrar nus, oblighescha denton era. In e mintgin da nus sa far dapli per la promoziun e l’attractivitad da nies lungatg. Nus essan ell’obligaziun cun esser abonnents da nossa gasetta romontscha dil di, cun cumprar cudischs romontschs, cun sustener projects culturals romontschs, cun segidar activamein en nies mintgadi che nossa viarva e schientscha romontscha anfli l’accoglientscha meritada en tuttas regiuns da nies cantun ed ordvart. Era en tschien onns duei la Svizra esser ina tiara cun quater lungatgs ufficials che vegnan tgirai e duvrai cun gust e plascher.

Signur Candinas, grazia zunt fitg per Vossas explicaziuns.

Cuira, avrel 2020