Effect dal purissem linguistic sin il rumantsch

Clau Solèr: Mantegniment da la lingua – malgrà u pervia dal purissem. Etappas dal retorumantsch.

• Il rumantsch ha passentà numerus moviments puristic-linguistics. Quels han contribuì per part al mantegniment dal rumantsch.

• Las stentas puristicas sa drizzavan per gronda part cunter l'influenza dal talian.

• Blers neologissems creads per motivs puristics han però sbaglià bravamain la mira, per exempel sco alternativas a pleds ed expressiuns influenzadas dal talian u dal tudestg.

• Oz pensa ina gronda part da las Rumantschas e dals Rumantschs en musters tudestgs, quai ch'ins po cumprovar en tut ils champs linguistics.  Il pensar puristic-linguistic funcziunescha en quest cas mo a moda limitada. 

IIs davos 150 onns è il rumantsch en il Grischun stà suttapost a numerusas smanatschas. Pliras da quellas han ins empruvà d'impedir cun moviments puristic-linguistics. En il decurs da la germanisaziun dal chantun Grischun ha il rumantsch pudì sa mantegnair mo parzialmain sco lingua da mintgadi. En l'administraziun, en l'economia ed en la tecnica è sa fatg valair adina pli savens il tudestg sco lingua scritta e discurrida. Quai ha contribuì a la naschientscha, dapi il 1895, da societads linguisticas patrioticas, fundadas tras circuls intellectuals cun la finamira da rinforzar il rumantsch.

Il rumantsch sa chattava da quel temp incontestablamain en in nausch stadi. Innovaziuns linguisticas hai dà surtut tras transferenzas dal talian u dal tudestg. Ils moviments e las societads linguisticas puristicas han alura empruvà da lur vart da reducir questas influenzas e da remplazzar emprests dal talian e tudestg, adattads foneticamain al rumantsch, tant sco pussaivel tras pleds ed expressiuns localas rumantschas. Questas stentas n'han dentant betg contribuì a sviluppar ina lingua surregiunala rumantscha, perquai che la lingua scritta rumantscha vegniva influenzada pli e pli plitost da furmas dialectalas. 

Irredentissem e germanisaziun

A l'entschatta dal 20. tschientaner è il rumantsch vegnì sut pressiun politica. Il linguist talian Carlo Salvioni aveva empruvà da demussar en ses studis ch'il rumantsch muribund, surtut las variantas da l'Engiadina, saja in dialect alpin-lumbard che duess vegnir remplazzà tras il talian. Sco cumprova è el sa basà tranter auter sin ils numerus italianissems en il rumantsch da l'Engiadina. L'onn 1913 ha Peider Lansel replitgà cun la sentenza programmatica: "Ni Italians, Ni Tudaischs", ch'el ha anc precisà il 1917: "Ni Italians. Ni Tudais-chs! Romantschs vulains restar." 

Al nord dal Grischun è sa mussà surtut l'influenza dal tudestg ed alleman en il rumantsch. La germanisaziun da vischnancas tradiziunalmain rumantschas è progredida a moda speditiva.

Ils purists linguistics avevan uss in dubel problem: Els duevan d'ina vart renovar il rumantsch; structuralmain sa purscheva qua il talian sco funtauna per novs pleds e novas expressiuns, quai che pareva dentant politicamain pauc opportun. Da l'autra vart era surtut la Svizra tudestga in punct da referiment central per ils Rumantschs. Grazia ad cumpetenzas pli e pli grondas en il tudestg standard ed era en il dalect alleman èn s'infitradas adina dapli era structuras tudestgas en la lingua rumantscha, quai che deva main en egl ch'ils pleds e las expressiuns emprestadas.

Cur ch'il rumantsch è vegnì acceptà il 1938 cun grond maioritad dal pievel svizzer sco quarta lingua naziunala, è quai stà per la conscienza linguistica dals Rumantschs e da las Rumantschas psicologicamain senza dubi da grond'impurtanza.  D'in punct da vista linguistic n'ha quai dentant midà nagut al fatg ch'i n'existiva nagina lingua rumantscha surregiunala e ch'ina tala na pudeva per il mument, per raschuns d'interess particulars, era betg vegnir creada. Las differenzas regiunalas vegnivan simplamain resguardadas sco memia grondas.  

Innovaziun linguistica e purissem

Oz succeda l'innovaziun linguistica per part a moda spontana, per part dirigida tras la Lia Rumantscha ed autras instituziuns, sco Radiotelevisun Svizra Rumantscha. Ins po constatar qua ils suandants problems:

• Per motivs puristic-linguistics vegn empruvà d'impedir musters tudestgs. Ins snega dentant las parallelas structuralas fundamentalas tanter il tudestg ed il rumantsch u alura dovr'ins furmas ipercorrectas.

• En consequenza da differenziaziuns semanticas nunprecisas pon nascher faussas translaziuns d'emprests d'auters linguatgs.

• Furmas exolingualas han per regla ina probabilitad pli gronda da sa far valair che furmas endolingualas.

• Substituziuns rumantschas per pleds tudestgs correspundan da princip a la significaziun dals pleds tudestgs, ellas appartegnan dentant savens ad in'auter nivel stilistic.